معنای بازگشت به سوي خدا

مرگ و زندگي مهمترين مسأله آدمي در طول تاريخ است.آدمي فطرتاً طالب حيات است و متقابلاً از مرگ فراري است، لذا جدي ترين مسأله در زندگي را مرگ تشکيل مي دهد که دغدغه انسان را به خود اختصاص داده و هر قوم، بنا بر اقتضاءات فکري ،ديني و باورهاي خويش ديدگاه خاصي را در اين خصوص ارائه کرده است .نوع نگاه آدمي به مرگ تأثير بسيار قابل توجهي در نحوه زندگي آدمي دارد.
همچنين آنچه انبياء و ائمه (عليهم السلام) همواره به آن دعوت کرده اند، ايمان به معاد و جاودانگي است؛ تا جايي که ايمان به معاد، در کنار ايمان به يگانگي خدا ، در شمار اصول دين قرار گرفته است. پيروان مکتب اسلام، با تأسي از بزرگان مکتب، اعتقاد به معاد را شالوده دين خود دانسته و آن را پاسخ مثبت به نياز فطري بشر مي دانند. اما روشن است کسي که در عالم ملک است نمي تواند حقايق عالم ملکوت را بفهمد وآگاهي کامل زماني حاصل مي شود که اين امر مورد تجربه انسان واقع شود.
لذا راه برداشت از حقيقت مرگ و جهان پس از مرگ صرفاً در حيطه تعاليم انبياء و اولياست .حضرت علي (ع) که ولي مطلق الهي و صاحب ولايت کليه و مطلقه الهي است، جلوه هايي از روح بلند خويش و تجربيات دروني و معنوي خود را در نهج البلاغه به ظهور رسانده است. به همين جهت پس از قرآن يکي از منابع مهمي است که مي تواند زوايايي پنهان از آدمي و مرگ و حيات پس از مرگ را آن گونه که هست به طالبان بنماياند.
در نگاه نهج البلاغه، مرگ و زندگي معنايي فراتر ازمعمول دارند؛ مرگ حقيقي زماني است که انسان فقط متوجه حيات دنيوي باشد و بالاترين نوع حيات، حيات معقول است که اين امر حاصل نمي شود مگر با ياد مرگ و اجتناب از هوي و هوس و آرزوهاي طولاني؛ زيرا ازمنظر نهج البلاغه سخت ترين مانع در مسير تکامل انسان ها، غفلت از مرگ است و ديگر اين که ياد معاد نه تنها داراي آثاري مثبت در سراي ابدي خواهد بود بلکه آثار آن در زندگي دنيوي نيز قابل توجه است.
حضرت در چند فراز نهج‌البلاغه، به تصويري كلي و مجرد از مرگ مي‌پردازد و پديده مرگ را في‌نفسه، حامل پاره‌اي از ويژگي‌هاي گريز‌ناپذير معرفي مي‌كند. مثلا در خطبه(221) مي‌خوانيم: مرگ، ويران گر لذت‌هاي شما و تيره‌كننده خواهش‌هاي نفساني شماست. اما در عين حال، و به طور مصداقي مواجهه دنياپرستان و پرهيزگاران را با مرگ متفاوت توصيف مي‌كند.

شوق مرگ
امام ، هر گاه كه از جهاد و شهادت در راه خدا سخن مي‌گويد بي‌تابانه و مشتاقانه آرزومند آن است كه مرگ را در آغوش بكشد حتي ياران و لشكريانش را نيز براي گام نهادن در اين طريق و انتخاب مرگ با عزت تهييج و تشويق مي‌كند.ابتدا اين شور و اشتياق را در زبان حال و قال امام به نظاره مي‌نشينيم و سپس به سخنان او در خطاب به ياران و همراهانش مي‌پردازيم.
در خطبه (5) نهج‌البلاغه، علي‌(ع) در خطاب به آن‌دسته از مسلمانان كه علت سكوت امام(ع) را در برابر انحراف سقيفه، به خاطر ترس از مرگ مي‌پنداشتند فرمودند: چه دورند از حقيقت؛ آيا پس از آن همه‌ جانبازي در عرصه پيكار، از مرگ مي‌ترسم؟ به‌خدا سوگند دلبستگي پسر ابوطالب به مرگ از دلبستگي كودك به پستان مادر بيشتر است.
در خطبه (122)، آنجا كه به هنگام نبرد در جنگ صفين خطاب به سربازانش سخن مي‌گويد پس از آنكه مرگ را فرجام همه آدميان قلمداد مي‌كند و گرامي‌ترين مرگ‌ها را كشته‌شدن در راه خدا معرفي مي‌كند، احساس خود را براي مرگ در راه خدا اين‌چنين بيان مي‌كند: سوگند به كسي كه جان پسر ابوطالب در دست اوست كه تحمل هزار ضربت شمشير بر من آسانتر است كه از مردن در بستر.
در نامه(23) نهج‌البلاغه، اما آن هنگام كه در آستانه شهادت قرار مي‌گيرد، مرگ را مهماني ناخوانده و نامبارك نمي‌داند كه به ناگاه بر او تاختن آورده است بلكه همواره خود را آماده و تشنه مرگ يافته است:
به خدا سوگند چون بميرم، چيزي كه آن را ناخوش دارم، به سراغم نخواهد آمد يا كسي كه ديدارش را نخواسته باشم بر من آشكار نخواهد شد. من همانند تشنه‌اي هستم كه به طلب آب مي‌رود و آب مي‌يابد. آنچه براي خداوند است براي نيكان بهتر است.
در خطبه(51) پس از آن‌كه شاميان آب را بر امام و ياران او بستند، امام(ع)، ضمن آن‌كه، سپاهيانش را براي جنگي سلحشورانه برمي‌انگيزد تعبير لطيفي از مرگ و زندگي حقيقي را بيان مي‌فرمايد:اگر مقهور شويد زندگيتان مرگ است و اگر پيروز شويد،
مرگتان زندگي است.

نزديك بودن مرگ
يكي از مفاهيمي كه در نهج‌البلاغه بر آن تصريح مي‌رود نزديك بودن مرگ و كوچ كردن قريب‌الوقوع از اين سراي خاكي است.
در خطبه (21) مي‌خوانيم: فان الغايه امامكم، و ان وراءكم الساعه تحدوكم. (آخرين منزل روياروي شماست و مرگ پشت سرتان و با آواز خود شما را به پيش
مي‌راند).
در حكمت 28 آمده است: اذا كنت في ادبار والموت في اقبال. فما اسرع الملتقي.
( اگر تو روي به بازگشت نهاده باشي و مرگ روي درآمدن داشته باشد چه زود به هم خواهيد رسيد.)
در حكمت (71) لحظه لحظه نفس زدن را، گام به گام به مرگ نزديك شدن تعبير مي‌كند: نفس‌هاي آدمي، گام‌هاي اوست به سوي مرگ.
در حكمت187 كوچ كردن به سراي باقي را نزديك مي‌شمارد. كوچ كردن نزديك است.
در حكمت(334) مي‌خوانيم: اگر بنده خدا، مدت عمر و سرانجام خود را بنگرد آرزو و غرور را دشمن دارد.
در خطبه (182) امام مي‌فرمايد: به سوي معاد بشتابيد و بر مرگ‌ها پيش گيريد؛ زيرا بسا مرد كه رشته آرزوهايشان گسسته شود و اجل دريابد شان و در توبه به رويشان بسته ماند.
توشه برگرفتن، رهايي از افسوس و دريغ پس از مرگ:
در قسمتي از خطبه (232) امام (ع) مي‌فرمايد: پس اي بندگان خدا، پاس داريد چيزي را كه رستگاران شما بدان رستگار شدند و تبهكارانتان با ضايع گذاشتن آن، زيانمند گشتند. با كردارهاي خود بر اجل‌هاي خود پيشي گيريد.
در قسمتي از خطبه(214) آمده است: اي مردم، اين دنيا سرايي است كه گذرگاه شماست و آخرت، سرايي است پايدار. پس از اين سراي كه گذرگاه شماست براي آن سراي كه قرارگاه شماست توشه برگيريد. هنگامي كه كسي بميرد، مردم مي‌گويند چه بر جاي نهاده و ملائكه گويند، چه پيش فرستاده، خدا بر پدرانتان رحمت آورد.
در نامه 31، امام علي(ع) در قسمتي از وصيت خود به امام حسن(ع) مي‌فرمايد:
از آن ترس كه گرفتارت سازد و تو سرگرم گناه بوده باشي، و به اين اميد كه زان پس توبه خواهي كرد. ولي مرگ ميان تو و توبه‌ات حايل شود و تو خود را تباه ساخته
باشي.
در حكمت (272) آمده است: هر كه دوري سفر را درنظر آورده خود را براي آن مهيا دارد.
در نهج‌البلاغه، عبرت گرفتن از مرگ همنوعان به كرات مورد توصيه و تاكيد قرار گرفته است. از جمله:
در خطبه (82) آمده است: اي بندگان خدا، كجايند كساني كه عمر دراز كردند و از نعمت‌هاي پروردگار بهره‌مند گشتند؟ كجايند آنان كه تعليمشان دادند و دريافتند؟ كجايند آنان كه فرصتشان دادند و به لهو و بازيچه گراييدند. تندرستيشان دادند و نعمت سلامت از ياد بردند. مدتي دراز مهلتشان دادند به عطاياي نيكو بنواختندشان و آن ها را از عذاب دردناك خدا ترسانيدند. اكنون اي بندگان خدا، تا ريسمان مرگ رهاست و گلويتان را نفشرده است و جان در بدن‌داريد،فرصت‌غنيمت‌شماريد.
در قسمتي از خطبه(132) مي‌فرمايد: پس به بسياري مردمان فريفته نشوي. كه خود به چشم خود ديدي آن را كه پيش از تو بود، مال‌ها اندوخت. و از درويشي بر حذر بود. با آرزوي دراز و دورانگاشتن مرگ، از عاقبت امر ايمن زيست، چگونه مرگ او را فراگرفت و از وطنش بركند و بر تخته‌هاي تابوت نشاند.
در حكمت (132) تعبير زيبايي دارد:«... و عجبت لهن نسي‌الموت و هويري الموتي»( در شگفتم از كسي كه مرگ را فراموش مي‌كند و مردگان را مي‌بيند.)

حالات انسان در حال مرگ:
چند خطبه مفصل در نهج البلاغه داريم كه يكى ازآنها به نام خطبه «الغراء» معروف است. در اين خطبه مثل ساير خطبه‏هاى مفصل موضوعات مختلفى هست: توحيد و غير توحيد و مواعظ، و از آن جمله درمواعظ، حضرت مساله مرگ و مردن را يادآورى مى‏كند و وضع شخص در حال احتضار را، آن وقتى كه در حال جان دادن است و اقاربش‏اطرافش را گرفته‏اند و مايوسند و گريه مى‏كنند و او قسمتى از حواسش تعطيل شده و قسمتى از حواسش كارمى‏كند.تعبير حضرت اين است: «فهل دفعت الاقارب او نفعت النواحب و قد غودر فى محلة الاموات رهينا» آيا نزديكان مى‏توانند ازاو دفاع كنند يا اين نوحه‏گرى‏ها سودى به حال او مى‏بخشد پس از آنكه او در محله اموات(قبرستان)گرو واقع شد «و فى ضيق‏المضجع وحيدا» در تنگناى گور تنها ماند «قد هتكت الهوام جلدته‏» حشرات زمين پوستش را پاره پاره كردند «و ابلت النواهك‏جدته و عفت العواصف اثاره‏» هلاك كنندگان كارهاى جدى او را از بين بردند، بادهاى تند آثار و ساختمانهاى او را از بين‏بردند «و محا الحدثان معالمه‏» نشانه‏هايى كه در دنيا از خودش باقى گذاشته بود، حوادث روزگار همه را محوكرد «و صارت الاجساد شحبة بعد بضتها» بدنها پس از آن طراوت، پوسيده و خاك شده مى‏شود «و العظام نخرة بعد قوتها» استخوانهاى‏او پوسيده مى‏شود پس از آنكه يك روزى نيرومند بود «و الارواح مرتهنة بثقل اعبائها»(اينجا مقارنه‏اى شده ميان اجساد و ارواح)بدنها و استخوانها در قبرپوسيد ولى روح ها در گرو سنگينى كارها و اعمال خودش است «موقنة‏بغيب انبائها» در حالى كه يقين كرده است به خبرهاى غيبى كه در دنيا به او مى‏دادند و آن وقت باور نمى‏كرد،حالا يقين پيدا كرده كه آنچه گفته‏اند راست بود. «لا تستزاد من صالح عملها و لا تستعتب من سيى‏ء زللها»(1) در آن وقت به‏او نمى‏گويند يك مقدار عمل صالح بيشتر كن، چون ديگر آنجا جاى عمل نيست و كارهاى بدى هم كه كرده است، ديگر اينجافايده ندارد كه بگويد ببخشيد و توبه و استغفار مى‏كنم، فايده‏اى ندارد.
خطبه 107 هم راجع به ميت در حال احتضار است،مى‏فرمايد: «يردد طرفه بالنظر فى وجوههم‏» در حال احتضار چشمهايش را اين طرف و آن طرف برمى‏گرداند، به چهره بازماندگانش‏نگاه مى‏كند.در نهج البلاغه اين طور آمده كه گوشش نمى‏شنود. از جمله‏هاى اينجا شايد جاى ديگر هم استفاده‏شود كه ميت در حال احتضار، گوشش زودتر از چشمش از كار مى‏افتد.حالا من نمى‏دانم چه فلسفه‏اى دارد و چگونه است؟ «يرى‏حركات السنتهم و لا يسمع رجع كلامهم‏» مى‏بيند اطرافيان زبانهايشان‏حركت مى‏كند اما صدايشان را نمى‏شنود. «ثم ازداد الموت التياطا» باز مرگ چنگهاى خودش را بيشترفرو مى‏برد «فقبض بصره‏» ديد را هم از او مى‏گيرد «كما قبض سمعه‏» همچنانكه شنوايى‏را از او گرفته بود «و خرجت الروح من جسده‏» و روح از جسد او بيرون مى‏رود.«فصار جيفة بين اهله‏» بعد از آن يكمرتبه همين انسان موجودزنده به يك مردار در ميان خانواده تبديل مى‏شود.بعد از تعطيل حواس آيا از اين تعبير «و خرجت الروح من‏جسده‏» استنباط نمى‏شود كه از نظر امير المؤمنين ماهيت‏حقيقى مرگ، خروج روح از بدن است؟
خطبه مختصر ديگرى هست كه حضرت راجع به توصيف ملك الموت سخن مى‏گويد و ابهام ها را(يعنى عجزى كه بشر از توصيف‏ملك الموت دارد)ذكر مى‏كند كه ما ملك الموت را نمى‏توانيم توصيف كنيم تا چه رسد خداى ملك الموت را.مى‏فرمايد: آيا هرگز وجود ملك الموت را وقتى‏كه براى قبض روح داخل خانه كسى مى‏شود احساس كرده‏اى؟هرگز به چشمت ديدى كى ملك الموت آمد؟ «هل تحس به اذا دخل منزلا؟»آيا احساس مى‏كنى او را وقتى داخل منزلى شود؟ «ام هل تراه اذا توفى احدا؟» آيا در وقتى كه قبض روح مى‏كند، تو او را مى‏بينى؟هرگزنمى‏بينى.بالاتر، ملك الموت نه تنها مى‏آيد در منزل قبض روح مى‏كند[بلكه]جنين را در رحم قبض روح مى‏كند.
مى‏گويد راستى تصور تو درباره ملك الموت چيست؟آيا واقعاملك الموت يك جسمى است كه مى‏ايد داخل خانه‏ها مى‏شود و آيا جسمى است كه داخل رحم مادر مى‏شود و درآنجا روح را قبض مى‏كند، از يكى از اعضاء و جوارح داخل مى‏شود؟ «بل كيف يتوفى الجنين فى بطن امه؟» اينكه جنين گاهى‏مى‏ميرد و ملك الموت او را در شكم مادر قبض روح مى‏كند، چگونه است؟ «ايلج عليه من بعض جوارحها؟» آيا ملك الموت يك جسمى است‏كه از بعضى از اعضاء و جوارح، وارد مى‏شود و قبض روح مى‏كند؟ «ام الروح اجابته باذن ربها؟» يا نه، او نمى‏رود، لزومى ندارد او برود تا روح را بگيرد، او مى‏خواهد و روح به اجازه پروردگار خواسته او را اجابت مى‏كند؟ «ام هو ساكن‏معه فى احشائها؟» يا نه، اساسا ملك الموت در بيرون و جاى ديگرى نيست كه بخواهد بيايد آنجا، هميشه همراه‏ همان زن است؟يعنى اين هم خودش يك فرضى است در باب ملك الموت كه هميشه همراه همه كس است. بعد مى‏فرمايد: «كيف يصف الهه ‏من يعجز عن صفة مخلوق مثله؟»(2) بشرى كه قدرت ندارد يك مخلوق خدا را توصيف كند، چگونه مى‏تواند ادعا كند خدا را آنچنان كه هست توصيف كند؟

تاثيرات مرگ آگاهي و مرگ باوري
گرچه معرفت به مرگ و عوالم و درجاتش به دو صورت كلي يعني معرفت حصولي و علمي و معرفت حضوري وشهودي قابل دست‌يابي است و اگر معرفت به حقيقت مرگ با مرگ‌شناسي حضوري و شهودي باشد كه حضرت امير عليه‌السلام، خود صاحب رفيع‌ترين و شديدترين درجه ومرحله مرگ آگاهي حضوري و مرگ باوري شهودي بودند چنان كه فرمودند: «لو كشف الغطاء ما زددت يقينا» اگر پرده ها کنار رود يقين من از انچه که هست بيشتر نخواهد شد. و امكان حصول و شهود آن را با حفظ مراتب وجودي اولياء الهي در بيان اوصاف پارسايان مطرح فرمودند؛ يا در تفسير آيه كريمه « رجال لاتلهيهم تجاره و لابيع عن ذكر الله» اشاراتي به اين مقامات معنوي و عرفاني نموده‌اند؛ مضافاً به اين كه به اقامه استدلال هاي فراواني در اثبات معاد وحشر و نشر به سياق و روش معرفت برهاني و مفهومي نيز پرداختند در عين حال به دو مقوله يادآوري مرگ و معاد و ايمان و يقين قلبي به مرگ وعوالم پس از آن نيز اشاراتي فرموده‌اند كه بيان گر اين نكته لطيف و ظريف هست كه تنها تصديق عقلي كافي نيست، بلكه بايد ايمان وتصديق قلبي وباطني داشت و از دانائي به دارائي و از شناختن به شدن و از فكر به ذكر و از ذهن به ذات رسيد و آنگاه آثار و اثمار «ياد مرگ» را در گفتار و كردار و حال و بال و قال خويش مشاهده نمود كه ما به برخي مواضع ياد مرگ و ايمان به مرگ اشاره‌هايي خواهيم داشت:(اين موارد در خطبه هاي 20و21و51و 103و 132و 147و 188و 201و 230و 313و حکمت هاي 44و 126و 230و 433و 742و 763و نامه هاي 31و 69موجود مي باشد.)
1. از بين بردن لذات زودگذر و از بين رونده حسي و مادي؛
2. فاصله اندازنده بين انسان و اهداف مادي و اين جهاني‌اش؛
3. تاريك كردن شهوات و خواهش‌هاي نفساني وحيواني؛
4. از بين برنده آرزوهائي كه به اعمال زشت منتهي مي‌شود؛
5. كمك به اداي واجبات وتكاليف شرعي والهي؛
6. نورانيت دل و جلا بخشيدن به آيينه جان آدمي؛
7. سازندگي فردي و اجتماعي؛
8.خاموش سازنده آتش حرص وتحقير كننده دنيا و خرمي و لطافت روح و دل؛
9 . متذكر به مرگ و يا مرگ آگاه همواره در صدد تحصيل ره توشه آخرت در اثر ايمان عمل صالح و كسب تقواي الهي بر مي‌آيد
10. كساني كه مرگ‌شناس و مرگ آگاهند از دنيا به قدر كفاف و قليل بهره‌برداري مي‌نمايند و همه هَمّ خويش را مصروف دنياي ديگر يا آخرت مي نمايند و ...

تاثير گذاري مرگ در انجام اعمال صالح
بديهي است كه نوع معرفت ما به ماهيت مرگ و نسبت ما به «موت» در جريان عمل و حركت و فعل ما بسيار اثرگذار خواهد بود و موضع‌شناسي ما با «مرگ»، موضع‌گيري ما را نسبت به مرگ ومعاد تعيين مي‌كند؛ چه اين كه اگر «مرگ» را بازگشت به مبدأ و «معاد» را رجوع به مبدأ دانستيم و معاد را رجعت به سوي خدا و اطلاع از عظمت و قدرت و علم و حيات نامتناهي خدا دانستيم و اعمال خود را مراقبت مي‌نمائيم چه اينكه به تعبير يكي از اصحاب حكمت ومعرفت: «معاد يعني عود بسوي خدا، يا زمان عود يا محل عود به سوي خدا چون از ماده عاد يعود به معناي، بازگشتن است بنابراين معناي مطابقي معاد، جزاي اعمال و پاداش نيست. آري لازمه بازگشت و رجعت بسوي خدا وظهور قدرت وعظمت و معرفت توحيد خدا، اطلاع وانكشاف اعمال و آثار مترتبه برآن از بهشت و دوزخ است»؛ در نتيجه طرز تفسير«مرگ» رابطه مستقيم با طرز فكر و عمل گفتار و كردار ما دارد و حضرت علي عليه‌السلام در موارد بسياري به آن اشاره کرده اند(خطبه 64و 20)
اگر تاملي اجمالي در خطبه‌هاي مذكور داشته باشيم چه بسا روحيه ما نسبت به زندگي دنيائي و نسبت ما با آخرت تغيير كرده و دچار بازسازي و اصلاح شود كه چگونه علي عليه‌السلام مرگ را تصوير مي‌نمايد و راه كارهاي عملي و راهبردهاي عيني وتحقق‌پذير را جلوي انسان ها، براي رسيدن به سعادت و سرور و فوز و فلاح و رشد و رهائي قرار مي‌دهد كه انسان بوسيله اعمال صالح مبادرت به مرگ پيدا نمايد و از عالم فنائي براي جهان بقايي خويش، ره توشه گيرد و خود بسوي مرگ برود كه شتابان او را بسوي مرگ مي‌برند چنان كه در مواضع ديگر فرمود: «موتوا قبل ان تموتوا ...»(حکمت 115) و اين كه استعداد و آمادگي براي مرگ داشته باشد كه بر سر او سايه افكنده و بيدار شود و دنياي مجازي را به آخرت حقيقي تبديل و مبادله نمايد و حيات دنيائي را هدفدار و تقديري بداند كه بسوي جهاني ديگر وحياتي از نوع ديگر در حال حركت است؛ پس خود را مسافري بداند كه به زاد و توشه محتاج است؛ لذا از دنيا در دنيا براي آخرت، ره توشه برگيرد و اهل تقوي الهي ونصيحت‌پذيري از درون وتوبه و انابه باشد و برشهوات و خواهشهاي نفساني ودنيوي پيروز شود و سبكبار و سبكبال گردد تا طيران بسوي جنت‌اللّقاء، ودارالشهود نمايد وندامت و اندوه و حسرت نداشته باشد.
نتيجه آنكه: عرفان به مبدأ و معاد، ايمان به مبدأ و معاد وعمل صالح براي مبدأ ومعاد عامل تكامل وجودي و جوهري و ريشه همه سرور و سعادتها و خلوص و صداقتها و آرامش و آسايشهاست كه قرب الي الله والتذاذ معنوي را فراهم مي‌سازد.

مرگ و معاد عبرت‌زا وبصيرت‌آور
حقيقت آن است كه وقتي در برخي كلمات طيبه و گفتار نوراني علي عليه‌السلام در نهج‌البلاغه مي‌رسيم و تورقي در اين كتاب معجزه‌آسا مي‌كنيم دچار شگفتي و حيرت مي‌شويم كه چه زيبا و پرجاذبه در عين حال تكان دهنده و انذار آميز و هشدار اندود حضرت از مرگ و معاد پرده برمي‌دارند و روزنه‌هائي در نظاره به حقيقت آن جهاني به روي ديدگان دل ما مي‌گشايند عجيب است كه وقتي از حضرت سؤال مي‌شود كه چگونه‌اي؟ حضرت از مرگ وفناءپذيري دنيا و نعمت‌هاي دنيائي سخن مي‌گويند تا انسان را در همه آنات و لحظات و حالات زندگيش وارد حوزه معاد نمايد تا نسيان وغفلت عامل سقوط آدميان نشود. (حکمت 115) يا اعلام شگفتي مي‌نمايد كه چرا انسان ها تحولات گونه‌گون را در جريان زندگي روزمره‌شان مي‌بينند و ليكن عبرت نمي‌گيرند (حکمت 99)
آري، اين جملات جميل و سخنان متين ما را به « مقام يقين به مرگ» رهنمون مي‌گردد تا آيه «ان الساعة لاريب فيها» كه در آيات مختلف نسبت به قطعي ‌الوقوع بودن قيامت آمده است را باور كنيم و مؤمن به غيب و «يوم الدين» شويم و از سر بينش الهي و شهودي و يقين وايمان قطعي به حيات نوراني و معقول دست يابيم و درپرتو ايمان و عمل صالح «حيات طيبه» را تحصيل نماييم «و العاقبة للمتقين»